Váy nữ thường có màu đen, được trang trí hoa văn với các mảng lớn theo bố cục dải ngang. Điểm xuyết ấn tượng nhất trong trang phục nữ giới Bru - Vân Kiều chính là hai chiếc khăn đam họ luôn mang trên thân mình, một chiếc quấn nhiều vòng quanh đầu và chiếc còn lại vắt chéo từ vai qua thân mình. Khăn đam là kỷ vật thiêng liêng của cha ông ngay từ thuở hồng hoang tộc người.

Cũng như chiếc khăn “mỏ quạ” của phụ nữ Kinh Bắc; khăn Piêu của phụ nữ Thái; khăn vuông của phụ nữ Tày; khăn Mat’ra của phụ nữ Chăm… Khăn đam chính là hiện thân cho nét đẹp văn hóa, sự duyên dáng và kín đáo của phụ nữ Bru - Vân Kiều qua bao thế hệ. Đối với phụ nữ Bru - Vân Kiều, khăn đam không đơn thuần là phụ kiện tạo nên điểm nhấn tinh tế cho trang phục áo váy truyền thống, mà đó còn là sự sáng tạo trong tạo hình, thẩm mỹ; là chuẩn mực để đánh giá mức độ khéo léo, cần mẫn và phẩm hạnh của người phụ nữ; nổi bật hơn hết, khăn đam xưa - nay vẫn luôn hiện hữu trong tục ba lần cưới, trong các nghi lễ vòng đời của tín ngưỡng đa thần như lễ buộc chỉ cổ tay, lễ vào nhà mới, lễ cúng cơm mới, lễ hội lấp lỗ… 

Khi nghề trồng bông, đay để xe sợi dệt vải còn phổ biến, nhiều gia đình người Bru - Vân Kiều có tới 02 - 03 khung dệt trong nhà nhằm tự tay dệt vải để may quần áo, đóng khố, chăn màn hay làm khăn đam. Buổi ấy, tất cả các công đoạn đều tiến hành thủ công nên để làm ra một chiếc khăn đam hoàn chỉnh phải tốn rất nhiều thời gian, có thể phải mất đến hàng tháng trời thêu dệt với nguyên liệu chính là sợi bông. Để khăn đam có được đường nét tinh xảo, màu sắc bắt mắt và hoa văn độc đáo thì đó là câu chuyện của sự sáng ý, của hiểu biết thiên nhiên và thấu cảm cuộc sống xung quanh…
Tạo hình trên nền khăn đam có khi thật tối giản với những đường thẳng dọc ngang trật tự, đối xứng nhưng đó chỉ là số ít, người Bru - Vân

Kiều thích dệt nên những chiếc khăn đam tinh xảo nhằm tạo nên bản sắc riêng có hơn, điều đó được thể hiện trên hệ thống hoa văn cách điệu. Hoa văn mà nghệ nhân Bru - Vân Kiều thích trang trí nhất vẫn là bông lúa, muông thú, là trập trùng núi đồi, khe suối uốn lượn, cũng có thể là hình dích dắc, hình xương cá, hình răng cưa… 

Ngày trước, các bé gái người Bru - Vân Kiều nhất nhất được các bà, các mẹ truyền dạy cách thêu thùa, may vá, dệt vải làm khăn. Để dệt hoàn chỉnh khăn đam là cả một quá trình uốn nắn, nhẫn nại; là sự kết hợp của khéo tay, chăm chỉ và tích lũy lâu dài. Đến tuổi cập kê, khi đã thuần thục kỹ năng thêu dệt rồi thì các cô gái Bru - Vân Kiều sẽ tự tay làm cho mình tấm khăn ưng ý nhất để mang về nhà chồng. Với bộ áo váy tộc người xúng xính cùng chiếc khăn đam quấn trên đầu, quàng qua vai cô dâu trong ngày cưới là hình ảnh không thể thùy mị, đằm thắm hơn tượng trưng cho sự tháo vát, chuẩn mực của cô con gái đã trưởng thành và hơn hết đó chính là sợi dây tình cảm gắn kết tình yêu đôi lứa.  

Khăn đam được trưng diện đa phong cách, đa sắc màu hơn trong các lễ hội truyền thống của người Bru - Vân Kiều, điển hình là lễ hội lấp lỗ, lễ hội cổ truyền lớn nhất được đều đặn diễn ra vào ngày 12/7 âm lịch hằng năm với ý niệm cầu mong thần lúa ấp ủ và dưỡng nuôi hạt mầm để có ngày thu hoạch bội thu…     

Đến với lễ hội lấp lỗ, nam nữ Bru - Vân Kiều được thỏa chí mặc lên mình những bộ váy áo mới rực rỡ. Náo nức nhất vẫn là phần hội với màn hát đối đáp giao duyên của trai gái Bru - Vân Kiều. Ngoài giai điệu da diết, lời hát tỏ tình tinh tế thì những chiếc khăn đam đậm nét truyền thống mà các cô con gái tuổi đôi mươi đang mang trên mình càng khiến cho các chàng trai xao xuyến hơn. Nếu cảm mến nhau, khăn đam sẽ là tín vật mà người con gái có thể trao gửi cho một chàng trai cùng với lời hẹn ước. Mùa lễ hội cũng là lúc thiếu nữ Bru - Vân Kiều được dịp thi thố tay nghề và học hỏi, trao đổi kinh nghiệm thêu thùa.

Khăn đam - nét duyên mộc mạc của miền sơn cước ngày càng được vun đắp và phát huy hơn khi một số lễ hội của đồng bào Bru - Vân Kiều được phục dựng, bảo tồn; trang phục truyền thống ở bảo tàng tỉnh được sưu tầm đủ bộ, trưng bày và giới thiệu đến khách tham quan và hơn hết là nữ giới Bru - Vân Kiều thì luôn trân quý khăn đam như một kỷ vật vô giá, neo giữ hồn cốt tộc người. 
 

CTV  Tạ Thị Thu Hà (Bảo tàng tổng hợp Quảng Bình)